De wetenschap achter polarisatie

De Nederlandse filosoof Bart Brandsma beschrijft in zijn boek ‘Polarisatie; inzicht in de dynamiek van wij-zij denken’ hoe wij-zij denken kan ontsporen. Een van de bouwstenen die helpt om een polarisatiedynamiek te begrijpen is het samenspel van vijf verschillende rollen die mensen kunnen aannemen in een gepolariseerd debat.

De eerste rol is de ‘pusher’. Een ‘pusher’ claimt het eigen gelijk. De ‘pusher’ aan de tegenpool doet hetzelfde. ‘Pushers’ hebben geen behoefte aan het vinden van een gelijkenis. Matiging en nuancering zouden alleen maar hun positie verzwakken. Wat een ‘pusher’ wil is zoveel mogelijk mensen positie doen kiezen: voor of tegen. Deze tweedeling maakt een middenweg onmogelijk en voert de druk op om partij te kiezen. Dit pad is een eenrichtingsweg: het enige wat mogelijk is is een nog extremer standpunt om het onderscheid met de ‘tegenpusher’ nog scherper te stellen.

De ‘joiner’ is iemand die ingaat op deze druk, en zich aansluit bij een pusher door diens visie (deels) te volgen. Je hoort ‘joiners’ wel eens zeggen: “Ik ben het niet met alles eens, maar er is een punt.” Een ‘joiner’ is dus vaak minder extreem dan de ‘pusher’ maar sluit zich wel aan in die groep. Sommige ‘joiners’ zijn bereid om in dialoog te gaan met de tegenpartij. De kans dat er wordt geluisterd om andermans standpunt écht te begrijpen en op basis hiervan zelf van mening te veranderen is echter klein. Dit betekent dat echte dialoog met ‘joiners’ weinig slaagkansen heeft.

De ‘silent’ zit in het stille midden, de groep mensen die geen partij kiest. Dit kan een bewuste keuze zijn omdat men genuanceerd wil zijn, maar het kan evengoed wijzen op onverschilligheid. De ‘pushers’ richten zich tot de ‘silent’, niet tot de ‘joiners’ van de tegenpool. De stem van het midden klinkt minder luid.

De bruggenbouwer wil de extremen in dialoog brengen. Door het aanreiken van andere perspectieven wil een bruggenbouwer matiging en nuancering aanbrengen en zo de extremen dichter bij elkaar brengen. Dit triggert de ‘pushers’ om het podium te claimen om hun gelijk te verkondigen. De stem van het midden wordt opnieuw niet gehoord. Hun inspanningen zijn zo goed als gedoemd. Brandsma schrijft hierover in 'Polarisatie; inzicht in de dynamiek van wij-zij-denken': “Het is een ernstige misvatting dat je een brug kunt bouwen vanuit het midden van een ravijn. Als er een diepe kloof is, start je in de lucht, zonder enige afzetmogelijkheid” (p.37).

De vijfde rol, die van de zondebok, duikt op als de polarisatiedruk zodanig hoog is geworden dat het midden sterk is uitgedunt. De pushers uit beide kampen gaan op zoek naar een zondebok of vijand en vinden die in het midden, of bij de bruggenbouwers. 

De woord-wederwoord-aanpak die media vaak hanteren om de verschillende stemmen in het debat aan bod te laten komen, speelt een rol in de polarisatiedynamiek. Vaak komen hierin de extreme stemmen van de ‘pushers’ aan bod. Toch is dit niet de beste manier om een debat te depolariseren. Effectief depolariseren kan alleen door de aandacht weg te nemen van de polen en het stille midden te versterken. 

Nuttige lectuur

Lees meer op de website van Bart Brandsma of in zijn boek:
Brandsma, B. (2016), Polarisatie: inzicht in de dynamiek van wij-zij denken. 

Bekijk deze video met Bart Brandsma over polarisatiedynamiek:
Times of Migration. (2023),
https://www.youtube.com/watch?v=5R3gzMONDUI&t=3s&ab_channel=TimesofMigration

Lees meer over de link tussen polarisatie en waarheidsverval:
Kavanagh, J., Rich, M. D. (2018), https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR2314.html

We nemen mentale shortcuts op basis van eerdere ervaringen in plaats van op feiten of diepgaande analyses.

De ‘confirmation bias’ is een menselijke neiging om vast te houden aan eerdere overtuigingen, zelfs als er corrigerende informatie wordt gepresenteerd die duidelijk aantoont dat deze overtuigingen onjuist zijn. We zoeken en geven voorrang aan informatie die onze bestaande meningen en overtuigingen bevestigt, en verwerpen informatie die dit niet bevestigt, ongeacht de bron.

Bij het nemen van beslissingen hebben mensen de neiging om meer geloof te hechten aan informatie die ze vaker tegenkomen en recenter hebben gelezen, zelfs als deze niet klopt. De neiging om vast te houden aan bestaande overtuigingen en op zoek te gaan naar informatie die deze overtuigingen bevestigt, wordt ook wel ‘motivated reasoning’ genoemd. Kunda suggereert dat mensen die beslissen hoe en waar ze informatie zoeken, gemotiveerd worden door de wens om hun overtuigingen te bevestigen. Ze rapporteert dat mensen beslismethoden zullen kiezen die hoogstwaarschijnlijk leiden tot gewenste uitkomsten, eerder dan tot de best geïnformeerde keuze. Op deze manier kunnen motivaties en verlangens een directe invloed hebben op overtuigingen, gedrag en besluitvorming.

Onderzoek laat zien dat mensen uiteenlopende strategieën gebruiken om de bedreiging van hun zelf- of wereldbeeld te vermijden. Zo kan men de bron van tegenstrijdige informatie bekritiseren of de geldigheid van informatie in twijfel trekken. Men zal de eigen overtuiging ook framen met morele, emotionele of religieuze aannames. Deze zijn niet gebaseerd op feiten. De ‘confirmation bias’ holt zo de grens uit tussen meningen en feiten, en draagt bij aan polarisatie.

Nuttige lectuur

Lees meer over heuristieken en ‘confirmation bias’:
Tversky, A., Kahneman, D. (1974),
http://links.jstor.org/sici?sici=0036-8075%2819740927%293%3A185%3A4157%3C1124%3AJUUHAB%3E2.0.CO%3B2-M 

Lees meer over waarom mensen meer geloof hechten aan herhaalde informatie:
Fazio, L. K. et al. (2015),
https://www.apa.org/pubs/journals/features/xge-0000098.pdf 

Lees meer over ‘motivated reasoning’:
Kunda, Z. (1990), 
https://psycnet.apa.org/record/1991-06436-001

Onze cognitieve biases en de manieren waarop we informatie verwerken en beslissingen nemen, maakt dat we op zoek gaan naar informatie, meningen en analyses die bevestigen wat we al geloven. In die zin vertrouwen we meer op onze ervaringen, sociale omgeving en emoties dan op feiten. Zo’n cognitieve biases moedigen mensen aan zich te omringen met gelijkgezinden en informatie te zoeken bij bronnen die consistent zijn qua persoonlijke houding en overtuiging.

Het principe van individuele cognitieve biases is doorheen de tijd niet veranderd. Wat wel wijzigde, is de algoritmisering en digitalisering van (sociale) media; zij geven 24/7 brandstof aan conflict. Ook politieke en sociale polarisatie neemt toe. Deze factoren vergroten de effecten en implicaties van onze cognitieve biases.

Onze cognitieve bias uitschakelen is onmogelijk. Onderzoekers bestudeerden wel hoe ze het effect kunnen verminderen door in te zoomen op het type informatie waar mensen aandacht voor hebben en hoe ze dit interpreteren en verwerken. Zo kan vormgeving cognitieve biases helpen tegengaan. Visuals zoals infografieken waarmee je feiten op een overzichtelijke manier presenteert, zouden helpen om vooroordelen te overwinnen. 

Daarnaast beïnvloedt beschikbaarheid van informatie en de manier waarop deze gepresenteerd wordt het cognitieve proces van de kijker of lezer. Al betekent ‘beschikbaar’ niet per se ‘meer toegankelijk’. Zo is er bijvoorbeeld een opmerkelijk onderzoek van Hernandez en Preston. Zij maakten informatie moeilijker te verwerken met een ongebruikelijk of minder leesbaarder lettertype, zodat de ontvanger de informatie langzamer moest raadplegen. De meer uitgebreide beschouwing van tegengestelde meningen die lezers moesten hanteren om de informatie te kunnen verwerken, leidde tot een vermindering van de ‘confirmation bias’, op voorwaarde dat de lezer niet reeds onder te grote cognitieve belasting stond.

Om cognitieve biases te verminderen, suggereert onderzoek ook dat je feiten op een zo neutraal mogelijke, niet-bedreigende manier moet presenteren. Als mensen informatie als bedreigend ervaren voor hun zelf- of wereldbeeld, zullen ze dit eerder verwerpen. Dit toont het belang aan van inclusief beeld- en taalgebruik.

Verschillende onderzoeken suggereren vervolgens dat het bewust zijn van vooroordelen bij jezelf of een bron, de effecten van de cognitieve bias kunnen verminderen. De bias vermindert als je bij mensen aandringt om een ander perspectief te overwegen en kritisch na te denken. Zo kan je mensen bijvoorbeeld vragen hun eigen vooroordelen te verwoorden, alternatieve standpunten te benoemen of om hiervoor argumenten aan te dragen.

Het is ook bewezen dat het ’messenger effect’ een rol speelt bij het overwinnen of tegengaan van bestaande overtuigingen, vooral wanneer nieuwe informatie die ideeën uitdaagt. Hoe groter het vertrouwen in de boodschapper, hoe groter de kans dat iemand van gedachten verandert. Zonder informatiebronnen die ze vertrouwen, zijn mensen eerder geneigd om vast te houden aan hun bestaande overtuigingen. Dit toont nogmaals aan hoe belangrijk het vertrouwen in de informatiebron is om cognitieve bias te verminderen.

Nuttige lectuur

Lees meer over cognitieve biases:
Haselton, M. G., Nettle, D., & Murray, D. R. (2005),
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1002/9781119125563.evpsych241 

Lees meer over presentatietechnieken om cognitieve bias te beïnvloeden:
Hernandez, I. & Preston, J.L. (2013),
Disfluency disrupts the confirmation bias. In: Journal of Experimental Social Psychology 

Lees meer over motivated reasoning:
Kahan, D. M. (2012),
https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2182588  

Lees meer over de link tussen polarisatie en waarheidsverval:
Kavanagh, J., Rich, M. D. (2018),
https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR2314.html 

Sociale wetenschappers zoals Lamb en collega’s identificeerden 12 types ‘klimaatvertragende’ discoursen die vaak voorkomen om publieke en politieke steun voor ambitieuze klimaatacties uit te hollen. Je vindt deze frames in discussies over welke actie nodig is, hoe snel en wie de verantwoordelijkheid draagt. We spreken over ‘klimaatvertragend’ omdat ze kunnen leiden tot een impasse of het gevoel dat er hardnekkige obstakels zijn om ambitieuze actie te ondernemen. Ook al zijn deze discoursen soms goedbedoeld, het is belangrijk de verschillende strategieën te herkennen. Als contraproductieve frames kunnen zij ambitieus klimaatbeleid desoriënteren of ontmoedigen. 

De onderzoekers onderscheiden in de gemeenschappelijke kenmerken en gedeelde onderliggende logica vier categorieën: (1) iemand anders is verantwoordelijk; (2) transformatie is niet nodig; (3) mitigatie is niet meer mogelijk; (4) mitigatie is niet wenselijk. Of samengevat: ‘Ik niet, zo niet, niet nu, te laat’.

Klimaatvertragende discoursen bouwen voort op gegronde zorgen en angsten naarmate samenlevingen dichter bij de aanpak van klimaatverandering komen. Volgens Lamb en collega’s hebben ze een remmend effect op ambitieuze klimaatacties. Dit gebeurt wanneer ze zaken verkeerd voorstellen in plaats van duidelijkheid te scheppen, ze eerder tegenstand oproepen dan consensus of wanneer ze impliceren dat actie ondernemen een onmogelijke uitdaging is.

In de praktijk bouwen de vertragingsdiscoursen vaak voort op een combinaties van argumenten. "Het lastige van deze discourses is dat er altijd een kern van waarheid zit in al dit soort beweringen", zei Lamb bij de publicatie van het onderzoek. “Het wordt evenwel problematisch als relevante aspecten van het klimaatdebat instrumenten worden om drastische maatregelen tegen te houden, en dit om materiële gevestigde belangen op de korte termijn te beschermen”. Hun studie levert een bijdrage door contraproductieve frames te expliciteren.

Nuttige lectuur

Lees hier het integrale artikel van Lamb en collega’s:
Lamb, W. F. et al. (2020),
https://www.cambridge.org/core/journals/global-sustainability/article/discourses-of-climate-delay/7B11B722E3E3454BB6212378E32985A7

Lees hier een nuancerende reflectie op Lambs’ publicatie:
Stern, P. C. (2020), 
https://www.cambridge.org/core/journals/global-sustainability/article/wellmeaning-discourses-of-climate-delay/4A4563E15F88BE2CD37876731F241B6B 

Het Klimafakten team maakte van dit artikel een 

• Quiz: https://www.klimafakten.de/quiz/?lang=en 
• Poster: https://www.klimafakten.de/sites/default/files/downloads/discoursesofdelayenweb.pdf 

Lees hier de discoursanalyse die Koning Boudewijnstiching liet uitvoeren rond drie concrete klimaatcontroverses:
Duurzaamheidscontroverses in België: een discoursanalyse. (2021),
https://kbs-frb.be/nl/discoursanalyse-duurzaamheidscontroverses

De opkomst van sociale media versterkt polarisatie. Onderzoek wijst hiervoor op verschillende verklaringen. Voor de opkomst van sociale media interageerden mensen in hun lokale bubbel. Politieke wetenschappers stellen dat stabiele en samenhangende samenlevingen niet worden gekenmerkt door een afwezigheid van conflicten, maar door verschillende transversale conflicten die elkaar in evenwicht houden. Elk conflict wordt doorkruist door andere, waardoor een samenhangend web van meervoudige kloven ontstaat. Wanneer meningsverschillen dwars door elkaar lopen en elkaar niet overlappen, kan pluralistische onenigheid sociale conflicten kanaliseren naar wederzijdse tolerantie. Sociale media slopen dit pluriforme lokale lappendeken geleidelijk door interactie buiten onze lokale bubbel te stimuleren. Deze bovenlokale identificatie leidt tot een dimensionaliteitsvermindering.

In de VS maar ook in Europa zien we bijvoorbeeld dat partijpolitieke standpunten steeds meer waarden, culturele voorkeuren en consumptiepatronen omvatten. Zo zagen we recent in de VS hoe consumptie van Budweiser Light een politiek statement werd in het wokedebat. Dichter bij huis worden mensen die met een bakfiets rijden soms gelijkgesteld met wereldvreemde linkse activisten en mensen die met een SUV rijden met rechtse klimaatontkenners. Conflicten aligneren zich steeds meer op één partijpolitieke scheidslijn. De dimensionaliteitsvermindering pusht het stille midden om partij te kiezen. Eenmaal men zich eendimensionaal identificeert met een bepaalde overtuiging, ontstaat conflict dat wordt gekenmerkt door wantrouwen en minachting voor de tegenstander. In aanraking komen met tegengestelde meningen leidt dan tot meer polarisatie, niet minder.

Hoe we een boodschap ontvangen, wordt bepaald door hoe we de boodschapper zien. Informatie ontvangen van mensen die we niet mogen of die we anders zien dan wij, heeft weinig tot geen invloed. We proberen meer te lijken op degenen die al op ons lijken. Psychologische mechanismen zoals ‘selective processing’ impliceren dat ons oordeel over nieuwe informatie afhangt van onze identiteiten en belangen, waardoor we tegenargumenten of ideeën kunnen weerleggen of negeren via mechanismen zoals ‘confirmation bias’, ‘motivated reasoning’, ‘identity-protective cognition’, of ‘biased argument processing’.

In plaats van te zoeken naar feiten en deze te scheiden van meningen, moedigt de menselijke cognitieve verwerking aan om te zoeken naar bewijs dat hun reeds bestaande overtuigingen en meningen bevestigt, en om informatie te verwerpen die mogelijk niet strookt met hun persoonlijke ervaring. Het internet biedt een immense verscheidenheid aan bronnen en een bijna overweldigende hoeveelheid informatie. Dit maakt het steeds makkelijker voor mensen om informatie te vinden die ze nodig hebben om hun eigen mening te bevestigen. Algoritmes en zoekfilters bepalen mee aan welke soort informatie iemand wordt blootgesteld.

Sociale media maken het ook gemakkelijker dan ooit voor mensen om zich te omringen met anderen die dezelfde overtuigingen delen. De mogelijkheid om in contact te komen met gelijkgestemden kan voor veel mensen bevrijdend en versterkend werken, vooral voor mensen die zich geïsoleerd voelen of tot een minderheid behoren. Affectieve of toxische polarisatie die gepaard gaat met afkeer en verbaal geweld kan de kloof tussen groepen verdiepen. Dit vermindert ook de bereidheid om standpunten van de andere partij in overweging te nemen. Door publiek kleur te bekennen, wordt veranderen van mening of standpunt steeds moeilijker.

Nuttige lectuur

Lees hier een recent onderzoek van Petter Törnberg hoe sociale media affectieve polarisatie versterkt:
Törnberg, P. (2022), 
https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2207159119 

Lees hier een uitgebreid rapport over de rol van sociale media in waarheidsverval en polarisatie:
Kavanagh, J., & Rich, M. D. (2018), 
https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR2314.html 

Communicatiewetenschapper Christel van Eck legt in dit filmpje uit hoe klimaatpolarisatie online werkt:
Zo werkt klimaatpolarisatie online | Dr. Christel van Eck | Universiteit van Amsterdam. (2021),
https://www.youtube.com/watch?v=h27KNUAHQo4&ab_channel=UvA-SocialSciences%26Behaviour  

Lees hier het advies van het Vlaams Vredesinstituut  over het omgaan met online affectieve polarisering:
https://vlaamsvredesinstituut.eu/wp-content/uploads/2022/04/20220331_VlaamsVredesinstituut_Advies_Omgaan-met-online-polarisering.pdf